TURIZAM

Tokom 2014. godine vršena su rekonosciranja zapadnog dijela opštine Doboj, na potezu Doboj-Vitkovci-Osinja, do granice sa opštinom Teslić, tj. na zapadnim i južnim padinama planine Krnjin. Prilikom obilaska sela Cerovice otkriven je pećinski objekat, koji je do tada bio nepoznat u stručnoj javnosti. Pećina među lokalnim stanovništvom nosi naziv Vukovića pećina ili Cerovička pećina. Lokacija se nalazi na oko 20 km od Doboja, dolinom Usore, na južnim padinama planine Krnjin.

Pećina je udaljena 5 km vazdušne linije od eponimnog pećinskog staništa Rastuša kod Teslića. Pećina se nalazi na jednoj od dugih brdskih kosa koje prate teren istok-zapad, usječena u sjeverni dio ove brdske kose. Ulaz u pećinu je do rata, od 1992-1995. godine bio najvećim djelom zatrpan, dok je za potrebe skrivanja stanovništva i vojske ulaz otkopan. Do pećine vodi strma staza, dok je plato ispred pećine jako mali i teren ponire sjeverno od pećine u provaliju, ispod koje se nalazi aktivan izvor. Ulaz je danas visine 1 m i širine 1.5 m sa oštrim nagibom terena prema unutrašnjosti.

Pećina se sastoji od ulazne dvorane, koja je dijelom pokrivena obrušenim kamenjem sa stropa, dok je drugi dio pod pećinskim sedimentima, mahom sastavljenih od glinovitog tla i sitnijih stijena, nastalih procesom kalcifikacije. Zbog kapanja vode sa stropova i temperature koja nikad ne prelazi 15 stepeni, pećina je vlažna na cijeloj površini. Južno od glavne dvorane vodi dugi usječeni koridor, koji se na svom kraju grana u manje kanalne pećinske sisteme, koji nisu istraženi do kraja. Na površini pećine, najvećim djelom u njenim uglovima, pronađen je relativno brojan keramički materijal.

Površinski keramički materijal za sada ukazuje da se radi o lokalitetu kasnog bronzanog doba, sa mogućim tragovima iz dublje prošlosti. Keramika ja kvalitetne proizvodnje, rađena rukom sa tragovima glačanja. Od tipološki pretpoznatljivih i hronološki osjetljivih primjeraka, javljaju se karakteristični obodi sa toridiranim i facetiranim obodima. Životinjske kosti, osim one recentnog porijekla, kao i ostali materijal, nisu pronađeni.

Pećinska staništa sa tragovima ljudskih aktivnosti jako su rijetka na teritoriji sjeverne Bosne, stoga, u naučnom pogledu ovaj lokalitet predstavlja izniman slučaj za rješavanje određene problematike naselja i naseljenosti sjeverne Bosne u kasnoj praistoriji.

Izvor: Miroslav Živković: „Cerovica i Vitkovci kroz vrijeme“, Cerovica 2015.

Iako je stanarski kraj bogat različitim materijalnim ostacima iz prošlosti, ostao je, za sada, nedovoljno istorijski i arheološki obrađen. Srednjovjekovno nasljeđe na prostoru opšine Stanari čine materijalni ostaci, kao što su mramorje, nekropole, utvrđenja i sl.

Mramori su bili karakteristični za jednu teritoriju, odnosno za jednu grupu ljudi koja je živjela na određenom području u periodu od 12. do kraja 16. vijeka. U narodu, ti spomenici su poznati pod nazivom grob ili biljeg, dok se u nauci ustalio izraz stećak. Stećci su dio kulture naroda i njihovih običaja, odnosno načina sahranjivanja pojedinaca. Svjedoci su načina življenja naroda i uopšte njihovog postojanja.

U srednjovjekovnoj Bosni, skupina stećaka, koji su grupisani na jednom mjestu, naziva se nekropola. Sama riječ nekropola nastala je od starogrčkih riječi nekrós, što znači mrtvac i polis, što znači grad. U bukvalnom prevodu nekropola označava grad mrtvih. Pored naziva nekropola, u narodu su ustaljeni nazivi grčko groblje i svatovsko groblje.
Posebna vrsta utvrđenja bili su zamkovi feudalaca. Utvrđenja za zaštitu običnog stanovništva bila su prilagođena tlu.

GRČKO GROBLJE (BRESTOVO)

Lokalitet Grčko groblje (Kamenje) nalazi se u Brestovu, na blago zaravnjenom uzvišenju pravoslavnog groblja. Groblje je smješteno na sjevernom obronku Radića brda, koje predstavlja prirodni nastavak Radiškovića brda, ispod kojeg se nalazi srednjovjekovno utvrđenje-Gradina. Šezdesetih godina prošlog vijeka pronađena je nekropola sa tri mramora u obliku sanduka, koji su dobro isklesani, ali su najvećim dijelom potonuli u zemlju. Pretpostavlja se da mramorje pripada kasnom srednjem vijeku. Jedan od mramora ima oblik sljemenika, dok se nekoliko metara od njega nalaze i druga dva mramora. Jedan je u obliku masivne ploče, koja je prelomljena, dok je drugi uglavnom devastiran sa gornje strane. Imao je oblik sanduka i proširenja u vidu postolja sa donje strane.

Nekoliko metara sjeverno od ovih mramora, na mjestu gdje padina počinje blago da se spušta, vide se ivice dva obrađena bloka kamena. Između njih se ne primjećuje vezivni materijal pa je moguće da se radi o grobnoj konstrukciji ili ostacima crkve. Takođe, uočavaju se amorfni dijelovi stijena, ali je teško reći da li se tu radi o utonulim mramorima ili dijelovima stjenovitog terena.

GRČKO GROBLJE (OSREDAK)

Lokalitet Grčko groblje nalazi se u selu Osredak, na granici sa Kulašima (opština Prnjavor). Smješten je na brdu Grdelj, na pravoslavnom groblju. Pronađen je početkom pedesetih godina prošlog vijeka, kada je pronađeno oko 20 srednjovjekovnih mramora u obliku ploča i kubeta, koji su većim dijelom utonuli u zemlju. Na tom groblju, 1962. godine, pronađen je nadgrobni spomenik u obliku kubeta, prečnika 0,58 metara. Na spomeniku je sačuvan samo kraj urezanog ćiriličnog natpisa: se pisa dijak kneza Hrvatina,  dok je početak uništen. Pretpostavlja se da natpis datira s kraja 13. ili početka 14. vijeka. Spomenik sa natpisom se nalazi u Muzeju u Doboju.
U „Arheološkom leksikonu“ navodi se postojanje ove nekropole, pod nazivom „Grčko greblje, Osredak“. Navedena nekropola sadrži 11 spomenika, od toga pet sanduka i šest amorfnih mramora. Godine 2010, na groblju je pronađeno 14 mramora-četiri ploče, tri amorfna i tri kubasta mramora. Od toga, dva su u obliku kugle, dok su dva mramora više amorfnog oblika. Svi mramori dužom stranom orjentisani su u pravcu istok-zapad. Najveći dio mramora utonuo je u zemlju, obrastao u korov, a jedan dio uništen je prilikom sahrana u ovom groblju.

OBLI KAMEN (CEROVICA)

Lokalitet „Obli kamen“ nalazi se u selu Cerovica, u opštini Stanari, na samoj liniji razdvajanja sa Federacijom BiH. U toku posljednjeg, Otadžbinskog rata, mramorja su ispreturana tako da su svih šest dislocirani i okrenuti na razne strane ali većinom u pravcu istok–zapad. Vidljivi su tragovi oštećenja i lupanja, najvjerovatnije tenkovskim gusjenicama. Nisu uočeni natpisi ni crteži. Do ovog lokaliteta dolazimo sa regionalnog puta Prnjavor–Tešanj u pravcu zaseoka Gornji Božići u Cerovici kod mjesta Križ. Lokalitet je evidentiran u arheološkoj literaturi. Stećak datira iz kasnog srednjeg vijeka.

KAMENJE (CEROVICA)

Lokalitet Kamenje nalazi se u selu Cerovica u opštini Stanari. Smješten je na blagoj zaravni ispod brijega zvanog Vasiljevića glavica. Mramor se nalazi sa gornje strane lokalnog puta i u blizini raskrsnice. Orijentisan je u smjeru istok–zapad. Iako nas naziv lokaliteta upućuje na više mramorja trenutno se nalazi samo jedan. Moguće je da je tu postojala veća nekropola koja je vremenom uništena. Ovaj postojeći mramor prevrnut je na bok što navodi na razmišljanje da je namjerno dislociran ili je u pitanju slijeganje tla, što je manja vjerovatnoća. Ne vide se tragovi natpisa ni crteža. Lokalitet je evidentiran u arheološkoj literaturi. Ovi stećci datirani su u kasni srednji vijek.

KAMENJE (CVRTKOVCI)

Cvrtkovci su u osmanskom periodu pripadali Gazi Husrev-begovom vakufu, te i dan danas lokalno stanovništvo prostor Krnjina naziva Vakuf. Na lokalitetu Kamenje, koji se nalazi na samoj granici prema selu Raškovci evidentirani su ostaci srednjovjekovne nekropole. U ovom selu nalaze se stećci, koje lokalno stanovništvo naziva mramorje. Za mramorje u Cvrtkovcima se priča da su ga nosile vile pa ga pustile kad je naišla neka voda, a one poletjele da je zaustave. Lokalitet je slabo očuvan tako da su od nekadašnje nekropole stećaka ostali samo veći fragmenti oštećenih stećaka.

KAMENJE NA VIJENCU (RADNJA DONJA)

U selu Radnja Donja, na lokalitetu Kamenje na vijencu, nalaze se ostaci nekadašnje velike nekropole stećaka. Sam lokalitet smješten je na izduženom grebenu brda. Međutim, danas je na ovom lokalitetu ostao samo jedan veliki sljemenjak i fragmenti jednog razbijenog stećka. Nekropola je evidentirana šezdesetih godine prošlog vijeka. U srednjem vijeku, ovo naselje je zajedno sa Radnjom Gornjom (opština Teslić), pripadalo vlastelinstvu Radivoja Kotromanića. On je bio član bosanske kraljevske loze Kotromanića i jedan od najvećih usorskih vojvoda. Imao je sjedište u današnjem gradu Tešnju.

KLUPE (OSTRUŽNJA DONJA)

U selu Ostružnja Donja, na blagom uzvišenju iznad potoka Vranjak, nalaze se dva stećka nepravilnog oblika. Nekropola je ranije bila brojnija. Prema pričama lokalnog stanovništva, par metara lijevo od ova dva stećka nalazilo se nekada veće groblje sa stećcima. Ovakva vrsta kamena, od kojeg su izrađeni stećci ne postoji u bližoj okolini Ostružnje. Prema pričama lokalnog stanovništva ovakvo kamenje postoji u Ostružnji Gornjoj na Velikom Krnjinu. Spomenici su vrlo slabe obrade, a i dosta su oštećeni.

PLAST (BRESTOVO)

Na ovom lokalitetu nalazi se paleolitska stanica i naselje kasnog bronzanog doba. Izdanak brijega strmih padina odijeljen je od pristupne strane zemljanim tulumom, a u osipini nalaze se rijetki fragmenti bronzanodobne keramike. Nalazište pripada, možda, brojnim istodobnim nalazištima u okolini, a koji su pripadali kulturi žarnih polja, datirani u 14-12. vijek. Na padinama brijega nailazi se na kamene alatke srednjopaleolitskog tipa.

KAMEN (DRAGALOVCI)

U ovom selu, sačuvan je usamljeni stećak u obliku sanduka. Smješten je na blagom uzvišenju iznad rijeke Ukrine, a sam lokalitet naziva se Kamen. Stećak je srednje obrađen i bez ukrasa. Pretpostavlja se da datira iz kasnog srednjeg vijeka.

MATICA GLAVICA (DRAGALOVCI)

Paleolitska stanica nalazi se u Dragalovcima, na površini ilovastog brijega. Nalazi se veliki broj tipičnih primjeraka obrađenih kamenica paleolitskog porijekla. Bliža kulturna pripadnost nije određena.

CIGANIŠTE (BRESTOVO)

Ciganište je praistorijsko naselje koje je smješteno iznad doline Ukrine, poviše tvrđave Gradina. Naselje je pronađeno 1959. godine na izduženoj glavici, gdje su pronađeni posljednji ostaci kulturnog sloja, dok je istočna strana ostala nedirnutog kulturnog sloja. Površinski nalazi keramike su iz kasnog bronzanog ili željeznog doba.

GRADINA (GRAD) BRESTOVO

Lokalitet Gradina ili Grad nalazi se u selu Brestovo na zapadnim padinama planine Krnjin i Radiškovića brda, uz desnu obalu rijeke Ukrine. Smješten je na isturenoj stijeni, koja dominira i kontroliše prolaz kroz koji teče rijeka Ukrina. Gradina je otkrivena pedesetih godina prošlog vijeka. U arhitektonskom i strateškom pogledu Grad je sličan srednjovjekovnom Doboru na rijeci Bosni kod Modriče. Utvrđenje se sastojalo od kule na istoku i četvrtastog prigratka sa njegove zapadne strane. Spoljašnji zidovi su široki oko dva metra, dok unutrašnji zid kule, prema prigratku, iznosi jedan metar. Spoljašnji zid je očuvan do visine oko 5 metara. Utvrđenje je postavljeno tako da se odlično moglo suprotstaviti napadu neprijatelja iz sjevernog pravca. Grad je najvjerovatnije srušen pod najezdom Turaka.
Unutar kule vršeno je iskopavanje, gdje se sačuvao kulturni sloj sa velikim brojem srednjovjekovne keramike iz 14. i 15. vijeka. Kasnijim istraživanjima se dodaje da se po narodnom predanju ovo utvrđenje nazivalo Kovač ( Kovach ). Moguće je da je ovo utvrđenje bilo sjedište župe Ukrina. Grad Kovač se, kao „tvrđava u Usori“, prvi put pominje 1415. godine. Tada se u izvještaju dubrovačkog trgovca Dujma, gospodinu Saracinu, navodi da je gospodar grada Kovač Vladislav Dubravčić. On je, kao pristalica ugarskog kralja Sigismunda, morao da preda svoju tvrđavu u Usori u bosanske ruke, te i on biva zarobljen.
Moguće je da se na ovu tvrđavu odnosi i jedna isprava iz 1410. godine, koju je izdao kralj Žigmund, gdje je za tvrđavu upotrebljava naziv Konachy. Tvrđava Konachy, uz dosta rezerve izjednačavana je sa srednjovjekovnom tvrđavom Komotin kod Jajca. Međutim, usljed oštećenja povelje moguće je da je bilo zapisano Kovachy i da je isprava izdata u tvrđavi Kovač u Usori. Godine 2010. na terenu je potvrđeno navedeno stanje.
Utvrđenje je sagrađeno u obliku potkovice, koja se sastoji od kule na istoku i prigratka na zapadu. Najveća očuvanost zida je na južnom bedemu i kreće se od pet do osam metara, prosječne širine oko jedan metar. Očuvanost visine zida kule na istoku iznosi 5,20 metara. Unutrašnjost utvrđenja je dužom stranom orjentisana u pravcu istok-zapad, dimenzija 16,50 h 7,50 metara i površine oko 110 kvadratnih metara.
Mještani smatraju da je Gradina iz perioda vladavine Marije Terezije i da je pored nje prolazio put, pa je njena glavna funkcija najvjerovatnije bila nadgledanje i obezbjeđivanje sigurnog prolaza. Gradinu, sa okolinom, narod naziva „Kovač“, a prema predanju, u blizini tvrđave je bio kovač, koji je potkivao konje karavana, koji su prolazili navedenim drumom.

Osnivač i realizator stalne postavke Zavičajnog muzeja ,,Gojakovac“ u Cerovici je Parohija cerovička, predvođena parohijskim sveštenikom, protojerejem-stavroforom Miroslavom Živkovićem, a po blagoslovu Njegovog Preosveštenstva Gospodina Hrizostoma, episkopa zvorničko-tuzlanskog. Kroz dvadesetogodišnju predanost duhovnom radu u ovom selu, proto Miroslav se starao i o sabiranju znamenja njegove kulturno-istorijske prošlosti. Kada je nakon Odbrambeno-otadžbinskog rata, vidno oštećen objekat stare osnovne škole, izgrađene 1897. godine, u vlasništvu crkveno-školske opštine u Gojakovcu vraćen u nadležnost parohiji cerovičkoj, vijerni narod ovog sela izrazio je želju da se objekat preuredi u Svetosavski dom. Uvidjevši da je potkrovlje objekta podesno za muzejski prostor, proto Miroslav predstavio je ideju za osnivanje ovog Muzeja. Nakon toga, višegodišnjim naporima, sakupljanjem materijalnih tragova kulturne baštine cerovičkog kraja, uz svesrdnu pomoć i podršku mještana i stručnih saradnika, stiglo se do realizacije stalne postavke u maju 2014. godine.